Watu wa kawaida wanaofanya manunuzi Dar es Salaam watakuwa wamezoea hadithi hii: “Tafadhali mama nipe muda kidogo, mzigo wangu bado uko bandarini, ukitoka nitakupigia haraka, tafadhali mama naomba univumilie, kwa hakika itakua wiki inayokuja…”
Hii inaweza kuwa mmiliki wa duka Dar es Salaam akimsihi mteja aliyekasirika kuhusu bidhaa ambayo bahati mbaya haipo kwenye hisa. Hii inaweza kuwa mara ya pili au ya tatu kwa mteja kuelezwa hivyo. (“Mama, nipe muda kidogo tu, mzigo wangu mpya bado uko bandarini lakini ukishatoka, nitakupigia. Tafadhali nivumilie; kwa hakika itakuwa ndani ya wiki ijayo!”)
Hali hii inaweza kutokea katika bidhaa kama vile nepi, maziwa, na vifaa vya usafi, dawa na vifaa vya matibabu, ukosefu wa bidhaa unaweza kudumu kwa wiki au hata miezi kadhaa. Kwenye upande wa matibabu, ambapo ukosefu wa bidhaa unaweza kuhatarisha maisha, kuajiri kampuni ya usafirishaji kunaonekana kama chaguo, ingawa siyo chaguo la moja kwa moja kwa wagonjwa wengi wa kawaida.
Ripoti ya Tanzania Economic Update (TEU), ambayo hutolewa mara mbili kwa mwaka kuhusu uchumi wa nchi, inaonyesha kuwa meli za kontena zinazobeba bidhaa zilizoagizwa, zilisubiri kwa wastani wa siku 10 ili kuweza kutia nanga kwenye Bandari ya Dar es Salaam. Inaweza pia kuchukua hadi siku 10 zaidi kwa ajili ya kushusha bidhaa, kuzisafisha na kuzisafirisha.
Kwa kulinganisha, meli za kontena katika Bandari ya Mombasa ambayo ni kubwa zaidi Afrika Mashariki, zilichukua chini ya siku moja kutia nanga mnamo 2012, na siku tatu hadi nne kwa kushusha, kusafisha na kusafirisha bidhaa. Kiwango cha kimataifa ni siku mbili.
Wakati maafisa kwenye Bandari ya Mombasa wanatoza viwango rahisi, ada za Bandari ya Dar es Salaam zinategemea thamani ya bidhaa ambayo inaweza kuelezea kwa nini ada ziko juu kwa asilimia 74. Kulingana na ripoti, gharama ya upotevu huu hupandishwa kwa kiwango cha asilimia 22 kwenye uagizaji wa kontena na takriban asilimia tano kwa uagizaji wa wingi, na hasara za kifedha kwa wafanyabiashara na kampuni za usafirishaji.
“Gharama hizi kwa ujumla huhamishiwa kwa watumiaji,” anasema Jacques Morisset, Mchumi Mkuu wa Tanzania, Uganda na Burundi na mwandishi wa ripoti hiyo.
Kulingana na ripoti, kaya ya wastani ingeweza kuokoa dola za Marekani 147 kwa mwaka au asilimia 8.5 ya matumizi yote kama Bandari ya Dar es Salaam ingekuwa na ufanisi kama Bandari ya Mombasa.
Kufuatilia Hasara
Sio tu kwamba bandari ya Dar es Salaam inatoa lango kwa asilimia 90 ya biashara ya Tanzania, pia ni njia ya kufikia nchi sita zisizo na bandari zikiwemo Malawi, Zambia, Burundi, Rwanda, na Uganda, pamoja na Mashariki mwa DRC.
TEU pia inaonyesha gharama kwa wadau wa kiwango cha ndani na kimataifa kama matokeo ya ufanisi duni wa bandari:
Asilimia 37 – ushuru sawa na asilimia 37 kwa uagizaji wa nishati ambao unachangia asilimia 35.5 ya uagizaji wote, kwa sababu ya kucheleweshwa kwa muda mrefu.
Dola za Marekani milioni 252 [TZS bilioni 619]- hasara ambazo wafanyabiashara na kampuni za usafirishaji hupata kwa gharama za kukaa bandarini kila mwaka, kwa sababu ya kucheleweshwa kwa muda mrefu.
Dola za Marekani milioni 17.4 [TZS bilioni 42.7] kwa tani – gharama ambayo muagizaji wa bidhaa zenye thamani ya dola za Marekani 1,358 [TZS milioni 3.3] yuko tayari kulipa rushwa ili kuharakisha mchakato.
Dola za Marekani milioni 1,759 [TZS trilioni 4.3] – jumla ya hasara ya ustawi kwa uchumi wa Tanzania kwa sababu ya ufanisi duni wa bandari.
Dola za Marekani milioni 830 [TZS trilioni 2] – jumla ya hasara ya ustawi kwa uchumi wa nchi jirani zinazotumia bandari ya Dar es Salaam.
Dola za Marekani milioni 157 [TZS bilioni 385.6] – mapato yaliyopotea kwa mashirika ya serikali kama Mamlaka ya Bandari Tanzania (TPA) na Mamlaka ya Mapato Tanzania (TRA).
Kwa nini Marekebisho ni muhimu
TEU inatambua sababu kadhaa za ufanisi duni wa bandari, ikiwa ni pamoja na kutofanya uwekezaji katika miundombinu inayofaa, ufisadi na wale wanaonufaika nao, uelewa mdogo wa gharama na wadau pamoja na usambazaji usio sawa wa gharama hizo.
Pamoja na kampuni ya ukaguzi ya KPMG, Benki ya Dunia ilifanya utafiti wa biashara 100 za kati za Tanzania. Asilimia 62 ya walioulizwa walisema kuwa ufanisi duni wa bandari uliathiri biashara zao kwa kiwango kidogo wakati asilimia 20 walisema uliathiri biashara zao kwa kiasi kikubwa.
Walakini, asilimia 39 ya kampuni hizo pia ziliripoti kuboreshwa kwa utendaji wa bandari mwaka wa 2013, ambayo inaweza kuwa matokeo ya mabadiliko kadhaa ya hivi karibuni. Serikali imechukua hatua za kuboresha, ikiwa ni pamoja na mabadiliko ya uongozi na wafanyakazi, kutoa vifaa vya teknolojia ya hali ya juu kama vile mitambo ya kukokotoa na skena, na kutekeleza mfumo wa benki kwa ajili ya miamala yote.
TEU inataja “hamu ya kisiasa ya mabadiliko” kama fursa ya kuhamasisha mamlaka ya serikali kuunda na kutekeleza mikakati inayofanikisha ongezeko la kiasi cha biashara na mabadiliko yake kwa kupitia maendeleo ya mpango wa uwekezaji ambao unafanya TPA kuwa kamili.
Tofauti na mageuzi mengi ambayo yanahitaji gharama kubwa, ripoti inabainisha mapendekezo matano yenye gharama nafuu ya kuongeza utendaji wa bandari. Haya ni pamoja na kuongeza uelewa wa watumiaji kuhusu gharama za ufanisi, kupunguza ufisadi, kuhamasisha watetezi wa mageuzi na kuboresha uratibu.
Kwa hatua hizi, Tanzania inaweza kupata mapato zaidi ya dola za Marekani bilioni 1.8 (Sh2.93 trilioni) kwa mwaka, au ongezeko la asilimia saba katika pato la taifa, huku uchumi wa nchi jirani ukiweza kunufaika na dola za Marekani milioni 830 [TZS trilioni 2].
